1. GİRİS
Son zamanlarda dünyada ve ülkemizde her alanda köklü değişimler ve gelişmeler yaşanmaktadır. Bu değişim ve gelişmeler her tür sektör ve çalışma ortamından günlük hayata kadar insanları, çalışmaları ve yaşam şartlarını etkilemektedir
Çalışanın zihinsel modeli de değişmiştir ve çalışan sadece ne yapabildiği ile değil aynı zamanda ne bildiği ile de tanımlanmaktadır.

İnsan mühendisliği kapsamında ölçümlerde iki taraflı bir yaklaşım söz konusudur. İlk etapta, kullanıcıyı belirleme aşamasında bireyin kullanması istenen aleti kullanmak için yeterli kapasitesinin (fizyolojik ve zihinsel) olup olmadığının belirlenmesidir (örneğin elenmeye tabi pilot eğitimi). İkinci etap olarak da yeterli görülen bireyler için en uygun tasarım ve çalışma programının yapılarak toplam etkinliği maksimum hale getirmektir.
Bilgisayar desteğinden her ortamda yararlanılıyor olması, çalışanlar açısından iş özelliklerini fiziksel boyuttan zihinsel boyuta ve görevi bizzat yapmaktan denetim ve kontrole doğru değiştirmektedir. Bu koşullarda çalışacak insanlarda aranan eğitim, bilgi beceri ve yetenek seviyelerinde de farklılaşmalar olmaktadır. Kullanılmakta olan ve daha çok fiziksel(kassal) ağırlıklı işlerin analizinde ve bu tür işlerde çalışan insanların performanslarını değerlendirmede yararlanılan yöntemler ve teknikler yetersiz kalmaktadır. Fiziksel gücün ve özelliklerin yanında zihinsel, bilişsel ve psikolojik özelliklerin de belirlenmesi, ölçülmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.
Zihinsel işyükünün sayısal olarak ifade edilmesi fiziksel işyüküne göre çok daha zordur. İnsan; görsel, işitsel, dokunarak, ten yoluyla ısıya duyarlılık, koku ve tat alma, iç organlar yolları ile algıladıkları verileri bir zaman aralığı içinde zihinsel açıdan karara dönüştürmekte ve gerekli tepkiyi göstermektedir. Zihinsel işyükünü belirlemek için bu güne kadar pek çok yöntem geliştirilmiştir. Bu yöntemler arasında NASA bünyesinde geliştirilmiş olan NASA-TLX yöntemi araştırmacılar tarafından genel kabul görmüştür.
Türk Hava Kuvvetlerinin her biriminde teknoloji ve tecrübe bir fiil kullanılmaktadır. Gelişen teknolojik şartlar sonucunda günümüzde otomasyon ve bilgisayar desteğinden yoğun olarak yararlanılmaktadır. Uhdesine verilecek her türlü görevi en iyi şekilde yerine getirebilecek nitelikli pilotlara ve uçuş yardımcı personeline ihtiyaç duyulmaktadır. Bu koşullarda çalışacak personelde aranan eğitim, bilgi, beceri ve yetenek seviyelerinde de farklılaşmalar olmaktadır. Fiziksel gücün ve özelliklerin yanında zihinsel, bilişsel ve psikolojik özelliklerin de belirlenmesi, ölçülmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.

2. ZİHİNSEL İŞYÜKÜ
Zihinsel iş yükü; kişilerdeki kullanılabilir kaynakların miktarı ile işin gerektirdiği arasındaki fark zihinsel iş yükü olarak tanımlanmıştır. Zihinsel iş yükü, görevin yapılması esnasındaki, işlem kapasitesinin seviyesi olarak tanımlanmaktadır (Eggemeier 1988)[ 1 ]. Bu konudaki temel içerik bizleri, operatörün işlem kaynakları ve bu kaynakların göreve uygun olarak talep edilmesi kavramına götürmektedir (Sanders ve McCormik 1993)[ 2 ]. Aslında, iş yükü, işi yapan operatör ve yaptığı işle etkileşimdir (Gopher ve Donchin 1986)[ 3 ]. Başka bir ifade ile "iş yükü" insan bilgi işleme sistemiyle (performans beklentilerini karşılamak üzere) kullanabildiği gerçek performansına etki eden kapasite arasındaki farktır denilebilmektedir ( Yeh ve Wickens 1988)[ 4 ].
Birçok teori iş yükünü sadece operatörün işleme kapasitesi olarak nitelemektedir. Bazı teoriler de duyusal ve fiziksel konuları dikkate almaktadır. Zihinsel yük kavramı çevresel talepler ve bunları karşılayacak kaynaklar arasındaki ilişkiyi nitelemektedir. Zihinsel yük teorilerinde kaynaklar özel bir görevi icra etmek için mevcut işleme kapasitesini, talepler ise görevi icra etmek için ihtiyaç duyulan işlemeyi nitelemektedir. Zihinsel yük teorileri, bilişsel ve enerjik işlemler arasındaki etkileşimi tanımlayan insan performansı araştırmalarından doğan modellere bağlıdır. Bilişsel işlemler, mantıksal operasyonları kullanarak algısal enformasyonu motor davranışlara dönüştürmektedir. Zihinsel yük, kişinin sahip olduğu mevcut kaynak miktarı ve görevin gerektirdiği kaynak miktarı arasındaki fark ile ilgili kir kavramdır. Bu zihinsel yüklenmenin hem kişideki mevcut kaynak miktarı hem de görevin kişi üzerindeki gereklerinin değiştirilmesi ile değişebileceği anlamını taşımaktadır.
Zihinsel yük büyüdükçe görevin daha da zorlaştığı varsayılmaktadır. Ayrıca operatörler arasında işleme kapasitesi açısından farklılıklar ve bir operatörün kapasitesinde yorgunluk, uykusuzluk. endişe ve psikosomatik rahatsızlıklar (örneğin baş ağrısı) nedeniyle dalgalanmalar olmaktadır Bu ise bir çalışma çevresinin, istenen kapasitesinin operatörün kapasitesinin altında kalacak şekilde tasarlanması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır Önemli olan ise operatörün bu görevi uzun süre icra edebilmesini sağlamaktır (günde sekiz saat ve yıllar boyu) (Fığlalı  2003)[ 5 ].

3. NASA İŞ YÜKÜ İNDEKSI (NASA Task Load Index NASA-TLX)
NASA İş Yükü İndeksi genel iş yükünü altı alt farklı ölçütle değerlendirmeye tabi tutan çok boyutlu oranlamalara sahip bir sübjektif yöntemdir. Bu alt ölçütler şunlardır: Zihinsel Talep, Fiziksel Talep, Zamansal Talep, Kendi Performansı, Efor ve Rahatsızlık Seviyesi.
Nasa iş yükü indeksi yaşanılan tecrübeleri veri alarak, işyükünü yukarıda belirttiğimiz altı alt başlık altında incelemektedir. Bu alt başlılardan ilk üçü görevin kişiden istedikleri, diğer üçü ise kişinin kendini değerlendirmesi veya kendi hisleri olarak ifade edilebilmektedir. Görevden kaynaklanan yüklenmeyi ölçmeyi amaçlamaktadır. İndeks tecrübelere dayanarak kişinin öz performansını hakkındaki düşüncelerini, görevini yerine getirebilmek için ne kadarlık bir gayret, çaba, efor sarfettiğini veya ne kadarlık bir stress, rahatsızlık hissettiğini ölçümlemeye çalışır.
NASA-TLX (İş Yükü İndeksi) ağırlıklar ve oranlardan oluşan iki parçalı değerlendirme işlemlerine sahiptir. Üç ayrı bilgisayar programı mevcuttur: "ORANLAMA" oranların toplanması için "AĞIRLIKLAR" ağırlıkların toplanması için; ve "BİRLEŞTİRME" ise bu iki toplanmış veri gruplarının birleştirilmesi ve toplam ağırlıklı iş yükü skorunun belirlenmesinde kullanılır.
Oranlama bölümde her alt ölçüt için  1 ile 100 aralığında bulunan skala üzerininde kendi durumuna göre işaretler. Ağırlıklar bölümünde altı ölçütün on beş tane çift taraflı karşılaştırması mevcuttur. Her faktörün seçilmiş oldukları sayı kadar bilgisayar hesap yapar. Bu hesaplama sayısı 0 (hiç ilişki yok) ile 5 (diğer faktörlerden çok daha önemli) arasında değişmektedir. Ağırlıklar her bir ağırlığın toplam iş yükü üzerindeki etkilerini göstermektedir. Böylelikle alt ölçütlerden hangisinin toplam iş yükü üzerindeki tesirinin daha fazla olduğu tespit edilmiş olur. Birleştirme bölümünde ise program elde edilen verileri hesaplar ve sonuç olarak o görev için harcanan zihinsel iş yükünü gösterir.
3.1. Metodun Avantajları:
Zihinsel işyükünü temsil etme yeteneği yüksektir [ 6 ].
Diğer işyükü ölçüm yöntemlerine nazaran geniş bir kullanım alanına [ 7 ].
Bilimsel otoriteler NASA-TLX'in aralık ölçüt seviyesine sahip olduğunu kabul etmişlerdir.
Amerikan versiyonunun, SWAT ve Modified Cooper Harper işyükü ölçüm yöntemlerine göre çok daha fazla geçerliliği olduğuna inanılmaktadır [ 8 ], [ 9 ], [ 10 ].
NASA-TLX yeterli verilere sahip olunan sistemler üzerine yeni eklemeler yapılacağı esnada işyükü tahminlerinin yapılmasına da müsaade ettiği belirlenmiştir[11].
NASA-TLX yönteminde ağırlıklandırma olduğundan kullanıcılar arasında diğer -sübjektif yöntemlere nazaran- daha az farklılıklar söz konusunudur [12].
3.2. Metodun Dezavantajları:
Diğer dillere çevrilmiş hallerinin hassasiyetinin düştüğü ve diğer yöntemlere nazaran daha düşük bir hassasiyet gösterebildiği görülmüştür (Veltman ve Gaillard 1993)[ 14 ]. Bu zafiyet altı alt başlığın diğer dillere birebir çevrilerek değilde yakın anlamlı kelimeler ile ifade edilerek azaltılabilir.
Orijinal eğitiminin çok geniş (Veltman ve Gaillard 1993)[ 13 ], ve içerdiği bazı teknik terimler anlaşılamayabildiği belirtilmiştir.
NASA-TLX'in altı alt başlığının zaman zaman belirgin bir korelasyon gösterebildikleri ifade edilmiştir (Pfendler ve Widdel 1988)[ 14 ].
Oranlandırılması gerek çok fazla boyutu olması nedeniyle görev icra edilirken eş zamanlı işyükü ölçümlerine çok müsait olmayabileceği düşünülmektedir.
Bazı uygulamalarda alt başlıklardan "Rahatsızlık Seviyesi" (Frustration Level)'nin ve "Fiziksel Talep"in (Physical Demands) işyükü ile ilişkisinin düşük seviyelerde olduğu tespit edilmiştir (Pfendler ve Widdel 1988) [ 13 ], [ 14 ] .

4.   F-16 UÇAKLARININ GÖREV TİPLERİ:
4.1. Hava Muharebe Görevi (ACM) : Düşmanın taarruzi hava harekatı bir tehtit teşkil ettiği zaman, düşman veya teşhis edilemeyen uçakların önlenmesi hayati bir önem kazanır. Düşman uçaklarıyla havada yapılan muharebe görevlerini kapsar.
4.2. Himaye Görevi : Dost hava veya havadan taşınan kuvvetlerin hedef sahasına gidişlerinde, düşman hava taarruzlarına maruz kalma ihtimali varsa, taktik uçaklar, havadan havaya silah yükü ile yüklenir ve dost kuvvetlerin harekatının kesintiye uğratılmaması ve düşman harekatının önlenmesi amacıyla himaye görevi yapılır.
4.3. Önleme\Devriye Görevi: Önleme; düşmanın taarruzi hava harekatı bir tehtit teşkil ettiği zaman, düşman veya teşhis edilemeyen uçakların önlenmesi hayati bir önem kazanır. Bölge hava savunma harekatı normal olarak dost arazi veya civarındaki hedeflere taarruz eden uçakların önlenmesi için yapılır. Devriye bir hedef sahasında dost hava veya satıh kuvveti üzerinde kritik muharebe bölgesinde veya bir koridor boyunca yapılır.
4.4. Lantırn Görevi : Gece harekatında hedefin tespit ve teşhisi için kullanılan hedef ve seyrüsefer podunu kullanılarak yapılan görev türü.
4.5. Yakın Hava Desteği Görevi : Yakın hava desteği, dost kuvvetlerin çok yakınında bulunan düşman hedeflerine karşı icra edilen hava harekatıdır.
4.6. Havadan Yere Taarruz Görevi : Bu görevler, düşman hava gücüne karşı girişilecek taarruzi harekatı kapsar. Amacı , düşman üslerini, uçaklarını, hava savunma kontrol ve ihbar sistemlerini kullanmaya fırsat vermeden önce tahrip edip hava üstünlüğünü kazanmaktır.
4.7. Tasmo Görevi : (TASMO- Tactical Air Support Maritime Operation: Deniz harekatının taktik hava desteği) Deniz Kuvvetlerinin emniyetini tehdit eden düşman deniz kuvvetlerini tahrip, tecrit veya bertaraf etmek, geciktirmek.

5. SONUÇLAR
5.1. Zihinsel Talep:

Hava Muharebe Görevi    :   14,9      
Himaye Görevi      :   18,3      
Önleme\Devriye Görevi              :   18,8      
Lantırn Görevi   :    24      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   19,1      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   17,6      
Tasmo Görevi    :   17,4   
Zihinsel talep durumuna göre en fazla ihtiyaç Lantırn Görevi esnasında duyulmakta ve sırasıyla Yakın Hava Desteği Görevi, Önleme\Devriye, Himaye, Havadan Yere Taarruz, Tasmo ve Hava Muharebe Görevi gelmektedir.
5.2. Fiziksel Talep:

Hava Muharebe Görevi    :   20,2      
Himaye Görevi      :   12,9      
Önleme\Devriye Görevi              :   9,4      
Lantırn Görevi   :   3,6      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   6,2      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   6,3      
Tasmo Görevi    :   6,8   
Fiziksel talep alt başlığına göre en fazla ihtiyaç Hava Muharebe Görevinde ihtiyaç duyulmakta ve sırasıyla Himaye, Önleme\Devriye, Tasmo, Havadan Yere Taarruz, Yakın Hava Desteği ve Lantırn Görevi gelmektedir.
5.3. Zamansal Talep:

Hava Muharebe Görevi    :   8,2      
Himaye Görevi      :   11,1      
Önleme\Devriye Görevi              :   10,1      
Lantırn Görevi   :   17,6      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   14,5      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   17,2      
Tasmo Görevi    :   15,9   

Zamansal talep ihtiyaçına göre en fazla zamansal talebe ihtiyaç duyan Lantırn Görevi ve sırasıyla Havadan Yere Taarruz, Tasmo, Yakın Hava Desteği, Himaye,Önleme \Devriye ve Hava Muharebe Görevi gelmektedir.
5.4. Performasyon:

Hava Muharebe Görevi    :   3,5      
Himaye Görevi      :   3,6      
Önleme\Devriye Görevi              :    5      
Lantırn Görevi   :   3,2      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   4,6      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   4,5      
Tasmo Görevi    :   4,5   
Pilotların görevlere göre kendi performanslarını değerlendirmeleri sıfıra yaklaştıkça performanslarının iyi olduğunu; yüze yaklaştıkça performanslarının düştüğünü ve zayıfladığını ifade etmektelerdir. Performans değerine göre en iyi performans Lantırn Görevinde çıkmakta ve sırasıyla Hava Muharebe Görevi, Himaye, Havadan Yere Taarruz, Tasmo, Yakın Hava Desteği ve Önleme \Devriye Görevi gelmektedir.
5.5 Efor:

Hava Muharebe Görevi    :   17,4      
Himaye Görevi      :   13,5      
Önleme\Devriye Görevi              :   13,4      
Lantırn Görevi   :   16,3      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   14,5      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   12,1      
Tasmo Görevi    :   10,9   
Belirlenen görevler Efor alt başlığına göre en fazla hava muharebe görevinde  ihtiyaç   duyulmakta ve sırasıyla Lantırn, Yakın Hava Desteği, Himaye, Önleme\Devriye, Havadan Yere Taarruz ve Tasmo Görevi gelmektedir.
5.6. Rahatsızlık Seviyesi:

Hava Muharebe Görevi    :   4,6      
Himaye Görevi      :   3,1      
Önleme\Devriye Görevi              :   3,4      
Lantırn Görevi   :   8,2      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   6,9      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   3,8      
Tasmo Görevi    :   6,9   

Elde edilen verilerin NASA-TLX programı ile işlenmesi sonucunda Rahatsızlık Seviyesi değerlerinin en yüksek lantırn görevinde ve sırasıyla Yakın Hava Desteği, Tasmo, Hava Muharebe Görevi, Havadan Yere Taarruz, Önleme\Devriye ve Himaye Görevi gelmektedir.
5.7. Zihinsel İşyükü:

Hava Muharebe Görevi    :   68,9      
Himaye Görevi      :   62,6      
Önleme\Devriye Görevi              :   60,1      
Lantırn Görevi   :   73      
Yakın Hava Desteği Görevi   :   65,9      
Havadan Yere Taarruz Görevi    :   61,6      
Tasmo Görevi    :   62,5   
Tüm verilerin programa girilmesi sonucunda elde edilen Zihinsel  İşyükleri yüksekten düşüğe doğru sıralandığında Lantırn Görevi, Hava Muharebe Görevi, Yakın Hava Desteği Görevi, Himaye Görevi, Tasmo Görevi, Havadan Yere Taarruz Görevi ve Önleme\Devriye Görevi şeklindedir.
Farklı görev tipleri pilotların zihinsel işyüklerini farklı olarak etkilemekte olduğu bu sonuçlarda görülmektedir. Her görevin kendine has farklılıkları nedeni ile pilotlardan talep ettikleri faktörler de değişmektetir. F-16 pilotlarının seçiminde bu ihtiyaçlara cevap verebilecek pilotları şeçmek ve seçilenlerin eğitiminde bu sonuçlar yol gösterici olarak kullanılabilir. Pilotların performansını en iyileyebilmek için verilecek görevler, görevlerin onlardan talep ettiği kaynak kapasitesine sahip pilotların seçilmesine de bağlı olmakta ve yönetim pozisyonunda bulunan kişilerin kararlarını etkilemektedir.